Makaleler

Felsefe: Akılla akletmek. Sanat: Akılla hissetmek. Din: Hislerle akletmek. Tasavvuf: Hislerle hissetmek.

Felsefe yaparken sadece akıl kullanılır, bu açık. Felsefeye duyguları karıştırmak felsefenin yozlaşmasına sebebiyet verir.

Sanat yaparken, akıl hislere önderlik eder. Aklın dizginlerini kaybettiği bir sanat delice hezeyanlara dönüşür.

Aklı olmayan birinin dini olamayacağı gibi hissedişi olmayan birinin dini de olmaz. Fakat çıkış noktası bir akıl yürütmeye dayanmaktadır; görülen güçlerin arkasında görülmeyen bir güç olmalı. Bu akıl yürütme o görülmeyen gücü hissetmeye yönelir. Yine de din, -en azından İslam- akla davet eder. “Akletmez misiniz?”

Tasavvuf hissetmekle başlar ve hissetmeye yönelir. Çünkü sufi görülmeyenin ardındaki gücü hisseder ve aklederek ulaşamam der. Daha doğrusu bunu bile diyemez. Çekilir ve kendisini çekene teslim olur. Din daha kuşatıcı bir akla teslim olmakken, tasavvuf kuşatan bir hisse teslim olmaktır.

Akılla ilişkisinden dolayı din, kendisini felsefeye müracaat etmeden savunamaz. Ne kadar felsefikse o kadar güçlüdür. Yani ne kadar aklî ise… Tasavvuf ise ancak sanata müracaat edebilir. Akla müraccat etmeyen bir din nasıl yozlaştırıcıysa, sanat dışında anlaşılmaya çalışılan tasavvuf da maksadından o kadar uzaklaşmaktadır. Felsefe kendinden geçirmez, bunu sanat yapabilir. Filozofun ve din adamının işi kitaplarladır, sanatçının ve sufininse duyularla…

Gibi geliyor bana…

Cihan kızıl kan kesilmiş… Cesaretin çocukları karanlık gecelerde güven yurdunu terk edip yıldırım vadilerine inmiş. Gök gürlüyor… Yaratan her yanda kılıçlarını çekmiş. Sema beyaz parıltılarla yıkanıyor. Ah hadsiz çocuklar; nerede bir put görseler üstüne yürüyorlar! Dillerinde uzak bir şarkı: “Batanları sevmeyiz” diyorlar. Büyük sözler bunlar ama çocuklar küçük henüz. Melekler yüzlerini kapatmış; endişe ediyorlar. İşte bir tanesi ağır bir baltayı, yolları kesen bir putun boynuna savuracak. Eyvah putların sahibi, o haddini bilmezi kaldırıp yere vuracak. Fakat takva elbiseleriyle, geceyi bürünmüş civanmertler evlatlarını savunmak için er meydanına iniyor. Yıldırım içen kalkanlar harbin semasını örtmüş de, alevli yıldırımlar, hadsiz başları kesmemiş. Kimse kırılan putların hesabını o hadsizlerden sormuyor. Ve o mana sultanları, zırhsız evlatlarını meydandan topluyor. Ey uyuyanlar; siz uyuyun! Cihadın en büyüğü şiddetiyle sürüyor. Şimdi ey kanayan yürek parçası! De ki “Ey şeytanımı azarlayan ve ey takvasının gölgesinde cüretimi bağışlatan, siz olmasanız ben kaybedenlerden olmuştum.” Ey kelimelerden başka bir mahareti olmayan; kirli elbisenden soyun! Oynadığın bu korkunç oyun seni mahvedecek. Şimdi sadağından bir ok daha çek fakat de ki “Her ilham senden; her sözüm senin adın” ve anla ki attığın zaman sen atmadın…

-Sevgili dostum. Dün hiç güneşe çıkmadığını fark ettim. Belki özel bir nedeni vardır rahatsız etmeyeyim dedim. Fakat bugün de seni göremeyince doğrusu merak ettim. Bu tuhaf durumun sebebi nedir?

-Sence tuhaf olan benim durumum mu yoksa diğer kertenkelelerin durumu mu?

-Ne demek istiyorsun?

-Hergün aynı şeyi yapmak! Yani güneş bulutların arasından sıyrılınca koşarak dışarı çıkmak. Derimizin ihtiyacı olan enerjiyi toplarken bir taraftan, bir taraftan da düşmanları kollamak. Bir yırtıcı kuş, bir fare ya da başka bir hayvan görünce endişeyle karanlıklara saklanmak, sonra yine ilk fırsatta dışarı çıkıp, endişeden ve korkudan titreyerek son zerresine kadar güneşi toplamaya çalışmak. Bu arada bir iki sinek yakalayıp mideye indirmek ve gece, ertesi güne enerjimiz kalsın diye uyuklamak. Bütün bir ömrü bu şekilde geçirmek ama bu hayatın anlamı üzerine hiç düşünmemek ve düşünecek vakit bulamamak tuhaf değil de benim yaptığım tuhaf öyle mi?

-Güneş ışığı olmadan yaşayamayacağımız aşikar olduğuna göre, güneşe çıkmanın bahsettiğin tehlikeleri beraberinde getirdiği de aşikar olduğuna göre, şayet dikkat etmez isek mideye indirileceğimiz de aşikar olduğuna göre ve hatta o tiksintiyle bahsettiğin sinekleri mideye indirmemiz gerektiği de aşikar olduğuna göre,neden düşünelim ki? Düşünmenin bize ne faydası olabilir ki? Gündüz güneşlenmek içindir gece de istirahat edelim diyedir. Hayatımız da işte bunlara bağlı ve bunlara göredir.

-Sence böyle yaşayan birine yaşıyor denebilir mi? Bütün bu söylediklerini yaşamak için yapıyoruz ama bunları yapmaktan yaşamaya hiç fırsat bulamıyoruz. Bunu nasıl kabul edebiliyorsun?

-Peki sen ne öneriyorsun?

-Geri çekilmeyi. Telaşı ve endişeyi bırakmayı. Tutunmaya çalışmamayı ve sürünmeye razı olmamayı.

-Fakat bu bedenini mahveder ve sen adım adım ölürsün.

-Ne olur ki ölürsem? Düşünmek ve endişe duymamak ve huzur içinde bir gün geçirdikten sonra usul usul ölmek ve tabiatın o hiç değişmeyen uyumuna dahil olmak… Bu bana korkutucu gelmiyor.

-Uyumdan bahsediyorsun…

-Ve bütün bu çabaların uyumu bozmaya çalışmak olduğunu acılarımızın da bundan kaynaklandığını düşünüyorum.

-Tabiatın uyumunun senin çabalarına bağlı olduğunu hiç düşündün mü?

-Nasıl yani?

-Kuralı bilirsin, davranışın bütün kertenkeleler için uygulanabilir olmalı. Bütün kertenkeleler senin gibi davransa dünyada kertenkele kalmaz ve o bahsettiğin uyum bozulurdu.

-Yanılıyorsun. Dünya kertenkelelerin yerine başka bir canlı türü koyarak yoluna devam ederdi. Düzenini ve dengesini yeniden inşa ederdi. Ve bir kez daha yanılıyorsun. Kertenkelelerin var olmaması dünya için nasıl bir şey değiştirmezse, dünyanın var olmaması da hiç bir şeyi değiştirmezdi. Hem sürünmeye geldiğimiz ve sürünmezsek yaşayamayacağımız bu dünya yok olsa daha memnun olurum. Ve sana şunu da söyleyeyim, şu düşünceye ayırdığım vakitlerde bir şeyi daha anlar gibi oldum.

-Neymiş o?

-Dünya ve içindekiler bir denge arayışındaysalar, daha büyük bir uyum ve denge arayışı da vardır ve bir gün dünyanın geçici varlığını ortadan kaldıracaktır. Şu halde dünya için de endişelenmeye gerek yok. Çünkü dünyayı döndüren şey bir çaba, ebedi mutluluk ve huzursa çabasız bir sükûnda.

-O ebedi uyumun sürebilmesi için, benim dışarı çıkıp güneşlenmeye devam etmem, seninse burada felsefi sorularla oturman gerekiyorsa, o ebedi uyum benim bir kaç sineği daha mideye indirmemi fakat senin yavaş yavaş çürüyüp toprağa karışmanı istiyorsa, biz bu tartışmamız bir sonuca varmayacaktır. İyisi mi ikimiz de işimizi yapalım. Haydi sağlıcakla kal.

-Haydi git! İkimize de afiyet olsun. Sen sineklerle beslen, ben hüzünlerle. İkisi de aynı yerden nasıl olsa.

Sevgili Ülkem. Bana nasıl davrandığını görmüyor değilim. Dile gelsen: “Sana ihtiyacım yok, defol git!” diyeceksin. Biliyorum bana ihtiyacın yok. Ne düşünceme, ne davama, ne de varlığıma… Üç yıldır her salı günü verdiğim edebiyat dersine 4 – 5 kişinin geliyor olması, 17 yıllık edebiyat hayatımın neticesinin neredeyse başladığım yer olması bu kanaatimin haklı gerekçeleri. “Biz yazdıklarını çok seviyoruz” diyenler olacaktır. Doğrusu ne kadar kötü yazarsam yazayım böyle diyen birileri zaten olur. Bir şekilde kitabı basılmış herkesin “Biz yazdıklarını çok seviyoruz” diyen bir kaç okuru vardır. Hayır, hayır artık kendimi kandırmıyorum. Bana ihtiyacın yok.
Benim hayatım 24 yaşımın Nisan ayında sona ermişti. 12 senedir, mutlu olmak için değil sana yararlı olmak için yaşadım. Sen de beni istemiyorsun. Öyle olsun. Yaşama sevincimi alıp götüren ve 12 yıldır bir ceset gibi yaşamama sebep olan o hanımefendiye söylediğim şeyi sana da söyleyeyim. “Yine de ne zaman başın sıkışırsa, hiç çekinmeden söyle. Acaba bu kadar yıldan sonra ne der? diye düşünme. Burada bir erkek yüreği atıyor. Hani o düşmanlarının bile sığındıklarında huzur buldukları gerçek erkeklerin yüreği…” Evet sevgili ülkem bu senin için de geçerli. Yirmi sene sonra, otuz sene sonra, hâlâ hayattaysam elli sene sonra, ne zaman başın sıkışırsa “Gel” demen yeterli. Çünkü kucağında yatan şehitlerin ve göğsünden yükselen mabetlerin bende tükenmez hatırı vardır. Amcalar çok ortalarda görünmezler, başımız sıkışınca anarız. Sen de öyle yap. Çünkü büyük ülkelerin amcaları vardır.

İnsanın başlangıçta iyi bildiği şeye yönelmesi iyidir. Daha sonra iyi bildiği şeyleri yapmaya devam ederken “Bunlar gerçekten de iyi midir?” diye sorgulaması ve bunların yeterince iyi olmadığını anlayıp daha iyiye yönelmesi daha iyidir. En iyi olansa iyinin kendisidir. Ne mutlu onu bulanlara.

En kötüye gelince. O iyinin gerçekte ne olduğunu hiç sormamak ya da bunu sorup durmaktan iyilik yapmaya hiç başlayamamaktır. Yani kendinize bir ölçü edinin ve o ölçünün gereğini yerine getirin.

Büyük bir yığının önünde durmaktasın. Her gelen kendinden bir şey taşımış. Her gelenle birlikte bir hayat taşınmış bu yığına. Düşüncelere temas ederken insan hayatları geçit resmi yapıyor gözlerinin önünden. Bir kulağında zamanın dev çarkının gürültülü dönüşü, diğerinde kâinatın ahenkli nağmeleri… Bir gölgeler koridorunda hakikati taşıyacak muhkem sütunu aramaktasın. Parmakların pençeler haline gelmiş, istemsiz olarak boşluğa savuruyorsun. Bir başlangıç arıyorsun ya da sonsuza uzanan bir gidişin ipini yakalamak. Kalbin bir körük haline gelmiş; bazen alev soluyup buhar üflüyorsun bazen hayat soluyup ateş… Kanın o kadar ısınmış ki ellerin buz tutmuş. Göz bebeklerin yanıyor, kafanın içi bir cehennem kazanı gibi, ateşin var sürekli, ateşin var ve yorgun düşmüşsün. Rüyaların uyanıklığına dâhil olmuş, ayakta hayaller görüyorsun. Mekân esniyor, zaman pıhtılaşıyor ve devlerin ayak sesleri pencereleri sarsıyor.
Koltuktan inen bacaklar, masaya tutunan eller ve muhayyilenin cinnete doğru savurmasından çekinerek “gerçeklik”te kalma çabası. Çalışma masan ölülerin dirilip ortada dolaştıkları bir mezarlık; öyle bir mezarlık ki yalnızca büyükler gömülmüş; yalnız büyükler diriliyor. Bu cılız gövdenle bu dehşete tahammül edeceksin. Bir harfin karmaşadan belirginleşip kâğıdına düşmesi için bir ay beklersin, bir kitaplığı dolduracak sözler bir anda boşalıverir. Büyükler konuşmaya başlayınca “susun” demek olmaz.

Ya bedeni ihtiyaçlar… En münasebetsiz zamanda acıkan mide, en olmayacak zamanda sıkışan böbrekler… Bir bedenle var olduğun için isyan etmek. Keşke baştan ayağa bir düşünce olsaydım demek. İhtiyaçlarını görüp geri geldiğinde seni terk etmiş olabilirler veyahut seninle birlikte ihtiyaç gördüğün yere gelirler. “Ne bakıyorsunuz; siz de bu hallere düştünüz!” diye bağırmak. Kitap tozlarıyla dolmuş tırnakları, düşünce teriyle yağlanmış saçları yıkamak için suyun altına girmek ve saatler sonra hatırlamak yıkandığını. Aynada çırılçıplak bedenine bakmak ve ıslak saçlarla koşmak kitaplara…

Büyüyen gözbebekleri, ışığa duyarlılık, karanlığa ihtiyaç, yalnızlığa arzu, gürültüye nefret, pencereyi açmak ve “Susun” diye bağırmak. Yorgun, çaresiz, tükenmiş bir halde geriye kalan şeye bakmak. Yazdıklarını okumak ve memnun olmamak… Haritalar, evler, mezarlıklar, heykeller, resimler, sözler, tarihler, küçük notlar, büyük notlar, tasarılar, tatminsizlik, her şeyi ihata edememek, kenarlarından notlar fışkıran kitapları çerçeveye almak ister gibi kollarını iki yana açmak…

Ve çaresizlik içinde kapanmak kollarına ve hıçkırarak ağlamak… “Ben yapamıyorum!” diye haykırdığın an omzunda bir elin varlığını hissetmek. “Sen yapacağını yaptın şair gerisi bize kaldı” sözünü duymak. Dağınıklığın toparlanması, düşüncelerin bir araya gelmesi, netleşen resimler, canlanan heykeller, bacası tüten evler, vatan haline dönen haritalar, hayatın başlaması ve fildişi mahfazasından çıkarılan altın kalemin parşömen kâğıtlara dokunması…
Yıllar süren hamileliğin sonunda kanlar içinde doğan bebek, önce ilgisizliğin ve anlayışsızlığın yollarında emekleyecek, sonra kendi ayakları üzerinde doğrulup ebediyete doğru yürüyecek. Ta ki yüzyıllar sonra, bin yıllar sonra bir adam büyük bir eser yazmak istediği zaman kulaklarında çınlasın ve çalışma masasında her satırı çizilmiş olarak yerini alsın…

İşte bunun adı yazmaktır dostum.

Olimpos, Himalayalar’a tırmanmış bir idrake tanıdık ve sevimli gelecektir, Sarı Nehir ve Yangtze’yi geçmiş bir şuur, Rubicon’u aşarken korkmayacaktır. Nihayetinde Descartes, Gazzali’nin yankısıdır. İbn Arabi ile Kant’ı ayıran şey birinin dine bıraktığı alanı diğerinin doldurmasıdır. Itri’yi bilen Bach’ın karşısında ezilmez. Selimiye’nin kubbesi kadar genişlemiş bir sanat zevki, bütün Gotik kuleleri gönlüne sığdırabilir. Mete Han ile Yai-Men ovasında dolaşmış biri, Hannibal ile Cannae’ye gelse yabancılık çekmeyecektir. Barbaros’un ardından Nice kıyılarını seyretmiş bir adam, Amiral Nelson’un ardından her yere gidebilir. Gece karanlık ufuklara baktığında, “Bihzad’ın siyahı ufuklara yükselmiş” diyebilen, Van Gogh’un sarısıyla uyanabilir. Hafız’ın şarabından içen, Baudelaire ile aynı sofraya oturabilir. Şebüsterî’yi hıfzeden Schopenhauer ve Nietczhe arasındaki gerilimi giderir. Kleopatra bütün cazibesiyle önünde soyunsa, altın küvetine süt dökenler bir taraftan Helene diğer taraftan Aphrodite olsa ne çıkar; sen Mahavira’nın davetinden dönmektesin. Vatikan’ın bütün altınları önüne dökülse ne fark eder; emre muti olup okçular tepesini terk etmeyeceksin. Hiç korkmadan bir kanadını Batıya uzat ey Doğuyu gölgesiyle örtmüş Kartal, “Doğular da, Batılar da” Hakk’ındır. Poseidon seni sarsamaz, ürpertmez seni Hanuman çünkü sen Müslümansın, Müslümansın, Müslüman!

Doğar doğmaz söylediği ilk üç şey “Sonsuz, Keder ve İştiyak”tır. Sonsuz bir kederle duyduğu bu iştiyak onu günden güne tüketir. Bu adamın kalbinde bir mıknatıs vardır. Büyük sözler düşer bu kalbe ve kendisinin söylemediği her büyük söz gözlerini yaşlarla doldurur. Kutsal kitaplara kıskançlıkla bakan tek kişi bu adamdır.

Küçük şeylerin de bir şiiri olduğu kabul edilebilir. Lakin şair bir iğnenin deliğinden sonsuza bakan adamdır. Sonsuz dururken iğneye bakan adam değildir. Böyleleri var; tutup bir sehpa için bir pantolon askısı için şiir yazıyorlar. Kendilerini de şair diye adlandırıyorlar.

Hâlbuki tiranlar arzı titreten adımlarıyla bir araya toplandıklarında şair alevden kırbacı ve şimşekten atıyla gelir ve onlara katılır. Birazcık olsun kendini önemli biri olarak görmeyen, bir kartal gördüğü zaman kollarında birazcık olsun yanma hissetmeyen bir sürüngen nasıl olur da şiir yazabilir? Tefeciden din adamı, korkaktan asker ve mütevazı bir adamdan şair olamaz.

Sıkıcı bir gerçeklik romanın konusu olabilir, çünkü o gerçekten de hayata tutulan bir aynadır hâlbuki şiir sıkıntının üzerinde savrulan bir kırbaçtır. Şair öfke doludur, aşk doludur iştiyak doludur. O sonsuzu bile değiştiren adamdır; insanlara sonsuz adına yalanlar söyler ve dünya üzerindeki en büyük yalancılar şairdir. Ama ne güzel yalanlardır bunlar! Çünkü hakikat görebilen için bir şiirdir. Şairin büyüklüğü bu sahte hayata, hakikatin dışında bir şiir giydirmesindedir.

Shakespeare “Bizler rüyaların yapıldığı kumaştan yaratılmışızdır” derken, herhalde balçıktan yaratılmış beşeri kastetmiyordu. Zira peygamberler hakiki nurdan, sıradan insanlar balçıktan yaratılmıştır. Rüyalardan yaratılan ise yalnız şairlerdir. Bu yüzden de sayıları çok azdır.

Kanaatimce en önemli ve en kalıcı eseri olan Poetika’da Aristoteles tragedya ve komedya arasındaki farkı şu şekilde ifade eder: Tragedya bizden daha üstün insanların hikâyesini anlatır, komedya ise daha aşağıda olanların. Bu sözün hayatımızdaki yansımasına bakalım.

Sizden daha beceriksiz, anlayışı daha kıt, görgüsü daha sınırlı insanlardan hep biraz alaycı bir şekilde bahsedersiniz, sizden her bakımdan daha üstün insanlardan (tabi böyle insanlar olduğunu kabul edebilecek bir durumda iseniz) bir çeşit saygıyla bahsedersiniz. İşte komedyayı komedya, tragedyayı tragedya yapan ruh budur.

Büyük adam, kalabalığın dedikodularından, kıskançlığından, küçük hesaplarından, derin görgüsüzlüğü ve anlayışsızlığından sıyrılmak için, sıradan insanların gitmekten ürktüğü yerlere gider. Sahilden uzaklaştıkça deniz nasıl daha tehlikeli ve acımasız olmaya başlarsa, bu adam için hayat da öyle acımasız ve tehlikeli olmaya başlar. Ya dönüp sıradanların arasına karışacaktır ya da belalara göğüs gerip hayatının bir tragedya olmasını kabul edecektir. Kabul ettiği ve sizden uzaklaşmaya başladığı zaman, ona kibirli değil cesur demelisiniz. Onun o büyük dalgalarla mücadele ederken biriktirdiği tecrübelerden meydana gelmiş sözlerini, kısır, poğaça, börek yiyip, çay içerken eleştirmeye, çekiştirmeye ve hatta anlamaya çalışmamalısınız. Yapacağınız en kötü şey ise onu alaya almak olur. Yani hayatı bir tragedyanın konusu olan bir adamı, komedyanın konusu haline getirmek… Böyle davranırsanız, bu hayatları yazan büyük sanatçı sizi tiyatrodan dışarı atar.

Sizi gördüğünde yalnızca kuru bir selamla yetindiği için, sizinle oturup dedikodu yapmadığı için, ucuz şakalarınıza gülmediği, hiçbir temeli olmayan boş kendine güveninize karşılık vermediği için onu eleştirmeyin, verdiği selamla yetinin ve o tek başına bir kenarda düşünürken, hüznüne neşe, neşesine hüzün karışmış bir şekilde gerçek dostları ile oturup konuşurken uzaktan hayranlıkla seyretmekle yetinin, ya da sırtınızı dönüp uzaklaşın. Çünkü bu türden adamların hayatını ancak seyredebilirsiniz ona eşlik edemezsiniz.